ترور بدون تأثیر

نگاهی به مشهد دوره ناصری در گفت‌وگو با غلامرضا آذری خاکستر، پژوهشگر تاریخ معاصر
ترور بدون تأثیر

٢١ مرداد مردی را به دار آویختند که اتفاق مهمی را در تاریخ ایران رقم زده بود. او به سلطنت طولانی یکی از شاهان سلسله قاجار پایان داده بود که از جهات گوناگون بر سرنوشت این مملکت تأثیرگذار بود. میرزا رضا کرمانی با ترور ناصرالدین شاه نقطه پایان را بر نیم سده حکومت شاهی گذاشت که با وجود علاقه به فراهم ساختن برخی زمینه‌های پیشرفت کشور، امیرکبیر -مرد بزرگ اصلاحات بنیادین- را کشته، به امتیازنامه ننگین رویتر تن داده و در سلطنتش کشور را ستم فرا گرفته بود.

وحیدحسینی-شهرآراآنلاین، در گفت‌وگویی که متنش را در ادامه می‌بینید، با غلامرضا آذری خاکستر، پژوهشگر تاریخ معاصر و مؤلف کتاب‌هایی چون «شناسایی و معرفی اولین‌های شهر مشهد»، «در جست‌وجوی مسلمانی، زندگی و خدمات دکتر بولون» و «تاریخ پزشکی نوین مشهد»، درباره اوضاع مشهد در سال‌های آخر پادشاهی ناصرالدین شاه مقارن با کشته شدنش به دست میرزا رضا هم‌کلام شده‌ایم.ناصرالدین شاه قاجار توجه خاصی به مشهد نشان می‌داده است، چنان‌که خود شما در مقاله‌ای به مواردی چون خدمات عمرانی او در این شهر اشاره کرده‌اید. آیا دلیل این توجه را باید در باورهای مذهبی او جست یا ریشه آن در تدبیرهای حکومتی او برای مشهدی است که در آغاز سلطنتش غوغا یا به بیانی فتنه سالار را به خود دیده است؟

در طی نیم قرن حکومت ناصرالدین‌شاه قاجار (١٢۶۴-١٣١٣ق.) مشهد شاهد تغییر و تحولات سیاسی و اجتماعی مختلفی است. با مرگ محمد شاه قاجار (١٢۶۴ق.) شورش، طغیان و شرارت‌ها موجب ناامنی و بی‌ثباتی خراسان می‌شود. مقارن حکومت ناصرالدین‌شاه، حسن‌خان سالار معروف به سالار در خراسان دست به قیام می‌زند که این قیام حدود پنج سال طول می‌کشد. او با استفاده‌ از‌ نارضایتی عمومی‌ در خراسان و ضعف مـحمد شـاه(١٢۶۴-١٢۵٠) در اواخر سلطنتش، با کمک‌ گروه‌های رجال جاه‌طلب مـحلی در‌ بـرابر نـیروهای‌ دولتی قد علم کرد، تـا‌ ایـنکه‌ در‌ ١٢۶۶‌ق. دستگیر و اعدام‌ شد. همچنین در این مقطع ترکمن‌ها بارها به خراسان حمله کردند و راه‌ها را ناامن و زائران و مسافرانی را که به مشهد می‌آمدند، غارت کردند. در این ایام شرایط نامطلوبی برای شهروندان در مشهد حاکم بوده است. با تثبیت حکومت ناصرالدین شاه به مرور شاهد امنیت و اقدامات عمرانی در مشهد هستیم. وجود مرقد مطهر امام‌رضا(ع) در مشهد موجب شد تا اغلب شاهان سفرهایی زیارتی به مشهد داشته باشند. ناصرالدین شاه نیز طی دو سفر زیارتی به مشهد در سال ١٢٧۴ و ١٣٠٠ق. اقداماتی در مشهد انجام داده است. در حوزه پزشکی توجه ویژه‌ای به دارالشفای حضرتی می‌شود و میرزا جعفرخان مشیرالدوله از اولین تحصیل‌کرده‌های اروپایی به فعالیت‌های اصلاحی مبادرت کرده است. او در سال ١٢٧٩ق./ ١٨۶٢م. اقدام به ساخت دارالشفای جدید کرد. همچنین محمدحسن خان صبا معتمدالحکما در اواخر سال ١٣٠٠ق. با حکم میرزا عبدالوهاب‌خان آصف‌الدوله به ریاست مریض‌خانه دارالشفا رسید و کارهای قابل توجهی انجام داد. هم‌زمان با دومین سفر (١٣٠٠ق.) ناصرالدین‌شاه قاجار به خراسان، منع استعمال تریاک از جمله موضوعاتی است که مورد توجه شاه و هیئت همراه قرار می‌گیرد. توجه به امنیت شهری با ایجاد قراولخانه‌ها از دیگر اقدامات ناصرالدین شاه در مشهد است. در سال ١٢٩۵ق/ ١٢۵٧ش. تعداد ٣۵ قراولخانه در مشهد وجود داشته است که دو قراولخانه در ارگ مشهد بوده‌اند. همچنین ناصرالدین شاه در سال ١٣٠٢ ق. طی تلگرافی به آصف‌الدوله حکمران خراسان، دستور گذاشتن قراول در مرزها را صادر می‌کند.نکته دیگر این است که از لحاظ سیاسی و روابط خارجی کنسول‌گری‌های خارجی در مشهد تأسیس می‌شوند. کنسولگری روسیه در سال ١٨٨٩م./ ١٣٠۶ق. در مشهد گشایش یافت و پرچم روسیه در ساختمانی واقع در محله چهارباغ نصب شد. همچنین شش ماه بعد کنسولگری‌ انگلیس نیز آغاز به کار کرد و چارلز اسمت مک‌لین، به عنوان نخستین سرکنسول انگلیس، راهی مشهد شد. پس از استقرار کنسولگری‌ها شاهد فعالیت‌های سیاسی-اجتماعی سرکنسول‌ها هستیم.

در واپسین سال‌های سلطنت ناصرالدین شاه قاجار اوضاع سیاسی اجتماعی این شهر چگونه بوده است؟

همان‌گونه که اشاره شد در ابتدای حکومت ناصرالدین شاه شاهد بی ثباتی و آشوب در مشهد هستیم. در اواخر دوره قاجار به‌ویژه دهه پایانی حکومت ناصرالدین شاه آشوب و ظلم خراسان را فرا می‌گیرد. در دهه پایانی حکومت او به علت سوء‌مدیریت حاکمان خراسان شاهد تغییر و تحول بسیاری هستیم و مال‌اندوزی، تحکم و زورگویی به شدت زندگی مردم را تحت تأثیر قرار داده بوده است. در سال ١٣٠٩ق. نیز اعتراض مردم و علمای مشهد به امتیاز تنباکو رخ می‌دهد که از جمله مسائل قابل ذکر است و پس از مدتی فروکش می‌کند.

مردم مشهد در برابر عزل با تأخیر مؤید‌الدوله، حکمران نالایق خراسان، چه رفتاری از خود نشان دادند؟ آیا از آن استقبال کردند و آیا این امر تأثیری در افزایش وجاهت حکومت وقت داشت؟

در آن ایام ظلم و تعدی‌‌های مؤید‌الدوله بی‌حد‌و‌حصر بود و موجب شد تا در خراسان املاک مرغوبی به دست آورد. در شوال ١٣١١ کمبود آذوقه سبب شورش مردم مشهد شد و آشوب تمام شهر را گرفت. مردم به مغازه‌ها حمله کردند و در مخالفت با حکومت محلی به گرانی نان اعتراض کردند. در ششم صفر١٣١٢ق./ ١٢٧٣ش. شورش یک‌ماهه‌ای در مشهد رخ می‌دهد و بازار تعطیل می‌شود و بی‌نظمی شهر را فرا می‌گیرد. اعتماد السلطنه از آن با عنوان فتنه عظیم یاد کرده است. در هرصورت مجموعه اقدامات مؤید‌الدوله موجب نارضایتی عمومی مردم خراسان می‌شود، بنابراین ناصرالدین‌شاه در رمضان ١٣١٢ق. درصدد عزل او برمی‌آید. ولی تلاش‌های ملک‌التجار و افسر‌السلطنه، همسر حاکم خراسان، موجب می‌شود تا او یک سال دیگر در حکومت خراسان بماند. سرانجام ناصرالدین شاه او را در محرم سال ١٣١٣ق. عزل کرد. خراسان به‌خاطر وسعت، دوری از مرکز و ضعف حکومت مرکزی همواره با مشکل مواجه بوده است و حاکمان محلی در هریک از نواحی خراسان با فرستادن مالیات بیشتر حکومتشان را تثبیت می‌کردند. در این برهه از تاریخ تغییر حاکمان مشهد تأثیر چندانی ندارد. جامعه ملتهب شده بود و هر روز گرفتاری‌هایی به وجود می‌آمد.واکنش مردم عادی یا بزرگان مشهد به ترور ناصرالدین شاه چه بود؟متأسفانه ما از جزئیات عکس‌العمل مردم مشهد به ترور شاه اطلاعات چندانی نداریم؛ مشهد در این زمان درگیر آشوب است و هر یک از حاکمان محلی درصدد به دست آوردن قدرت اقتصادی هستند و مردم چندان جایگاهی در مطالعات تاریخ‌نگاری اجتماعی ندارند.

با کشته شدن ناصرالدین شاه آیا تغییری در وضعیت اقتصادی و اجتماعی یا دیگر شئون زندگی شهروندان مشهدی پدید آمد؟

مقارن ترور ناصرالدین شاه، غلامرضاخان شهاب‌الملک آصف‌الدوله شاهسون حکومت خراسان را بر عهده دارد. اقدامات آصف‌الدوله در حوزه اوقاف باعث اعتراض علمای مشهد و دستگیری میرزا زین‌العابدین سبزواری رئیس‌الطلاب شد و مردم که سوءاستفاده‌ها را می‌دیدند مخالف حکومت آصف‌الدوله بودند. او حتی یک سال پس از ترور ناصرالدین شاه در خراسان حکومت کرد و سرانجام در اواخر سال ١٣١۴ق. عزل و رکن‌الدوله به حکومت خراسان منصوب شد. قطعا کشته شدن ناصرالدین شاه در وضعیت اقتصادی شهروندان مشهد تأثیری نداشته است، زیرا عملکرد حکام خراسان موجب تشدید نارضایتی‌ها و حتی تغییر حاکمان موجب هزینه‌های بیشتر شده است. همچنین حکومت مرکزی در قبال گرفتن پول بیشتر خراسان را به دیگری واگذار می‌کرده است.

اسناد به جا مانده از آن زمان چقدر به این رخدادها و شخصیت‌های تأثیر‌گذار از شاه تا شاه‌شکار (میرزا رضا کرمانی) پرداخته‌اند؟

خوشبختانه درباره شخصیت و رخدادهای مهم دوره ناصرالدین شاه اسناد و منابع مهمی باقی مانده است که مطالعه هریک از این نوشته‌ها موجب می‌شود تا با وضعیت سیاسی و اقتصادی نیم قرن حکومت او و اقدامات صورت‌گرفته آشنا شویم. سفرنامه‌های ناصرالدین شاه، مجموعه مکاتبات، روزنامه خاطرات و اسناد بایگانی‌ها ما را به آگاهی از شرایط و اوضاع سیاسی مشهد در عصر ناصرالدین شاه، به‌عنوان برگی از تاریخ پر تلاطم ایران، سوق می دهد.

روزنامه شهرآرایکشنبه / ۲۱ مرداد 1397

http://shahraraonline.ir/news/85756